Ik keek net naar DWDD waar het maandelijkse boekenpanel hun boeken bespraken. Daar kwam ineens Jan Kalman Stefansson voorbij. Ik las ooit zijn trilogie, Hemel en hel, Het verdriet van de engelen en Het hart van de mens. Ik las eerste het eerste deel en pas later de andere twee delen en daar had ik spijt van. Ik ga ooit, als ik wat langer de tijd heb, het liefst in een lange koude winter, de drie delen achter elkaar lezen. Ik heb nog nooit zo’n bijzonder boek gelezen. Ik ga binnenkort nog wel wat lijsten maken; van die boeken die mijn leven hebben veranderd, maar ook een lijst met de mooiste boeken of de meest bijzondere boeken, of de boeken waar ik om gehuild heb (zijn er niet zoveel).

Van zijn boeken raak je echt in een roes, ze  kunnen je helemaal  losweken uit je eigen wereld. Ik had dezelfde ervaring met het boek Sneeuw van Orhan Pamuk. Misschien moet dat een criterium zijn voor een lijstje, boeken waardoor je alles om je heen vergeet en mee gaat in de wereld van de schrijver, in het geval van Jon Kalma, het IJsland van rond 1900 als ik me niet vergis. Een keiharde wereld waarin de mensen op elkaar aangewezen zijn om te overleven. Er staan heel veel poëtische bespiegelingen in en filosofische gedachten. Een naamloze jongen is de hoofdpersoon. Het is een heel bijzonder boek. En nu is er dan Zomerlicht, en dan komt de nacht. Die moet ik natuurlijk ook lezen, maar dat komt nog wel.

Wat ik niet heb vermeld is dat ik de afgelopen week (ik had denk ik te veel gelezen) de eerste serie van de nieuwe Fargo heb gekeken. Ik had de originele film uit 1996 gezien en had die nog wel op mijn netvlies staan. De nieuwe serie is een origineel van Netflix (van de gebroeders Coen) en ook weer gebaseerd op een waargebeurde moord. Heel veel humor en kneuterigheid afgewisseld met keiharde actie. “In wezen gaat het er in Fargo altijd om wat mensen bereid zijn te doen voor geld”. Heel veel dus. Heerlijk om naar te kijken. En er is een overeenkomst met de boeken die ik boven besprak, alles speelt zich af in de ijzige kou. Kan ik nog even lekker vooruit, want er zijn nog twee seizoenen. En de afgelopen week was met zijn extreme kou uitstekend geschikt om deze serie te kijken.

Ik las net een interview met Ilse Warringa, die volkomen overdonderd is door het succes van de Luizenmoeder. Ze zegt ergens, er is geen grijs gebied meer in de discussies  als bijvoorbeeld #metoo en #zwartepiet, elke nuance is verdwenen. Een belangrijke uitspraak die iedereen zich ter harte zou moeten nemen. Ik las de afgelopen dagen Grijze zielen van Philippe Claudel. In dit boek dat zich afspeelt in Noord-Frankrijk tijdens WOI wordt in een klein dorp een mooie meisje van tien vermoordt. Het verhaal wordt verteld door een politieagent die terugblikt op de moord en zijn gedachten uiteenzet om te reconstrueren wie de moord pleegde.

Wat Claudel vervolgens laat zien is dat er geen scherpe lijn kan worden getrokken tussen goed en kwaad. Ook de oorlog speelt op de achtergrond een rol als een element om normen te laten vervagen. Ik heb eens het waargebeurde verhaal gelezen van de jonge Duitse vrouw gelezen die haar twee kinderen achterliet en zelf twee weken op reis ging. Michael Kumpfmuller schreef daar het boek Dorst over in 2004. Kumpfmuller zelf vader van twee kleine kinderen wilde een tegengeluid laten horen aan de publieke opinie die niets anders deed dan deze vrouw afschilderen als een monster. Hij verdiepte zich in het dramatische leven van deze jonge vrouw en liet zien dat er veel meer daders waren dan alleen het meisje. Ook haar familie en de hulpverlening hadden het af laten weten. Ik vond beide boeken indrukwekkend.

Twee fragmenten uit Grijze Zielen: ‘Liefde en misdaad zouden plotseling door elkaar zijn gaan lopen, alsof je alleen maar kon vermoorden waar je van hield. Verder niets. Lang heb ik geleefd met de gedachte dat Destinat alleen vanwege een droombeeld, bij vergissing, uit hoop, uit herinnering, uit angst een moord had begaan. Dat had iets moois, vond ik. Het maakte de moord niet minder erg maar gaf hem wel glans, maakte hem minder weerzinwekkend. Dader en slachtoffer werden beiden martelaars: dat gebeurt niet vaak.”Een van die twee had de moord gepleegd, dat stond vast, maar de ander had het kunnen doen, en in wezen is er tussen de intentie en de daad geen enkel verschil.’

Toen Chris van der Heijden zijn boek Grijs verleden; Nederland en de tweede Wereldoorlog  rolde heel Nederland over hem heen. Mensen willen niet horen over grijstinten, ze willen beelden in zwart of wit. Gelukkig zijn er schrijvers die ons er steeds weer aan herinneren dat de werkelijkheid zo veel lastiger is te duiden.

In 1980 kocht ik mijn eerste vliegtuigticket naar Mexico voor 1000 gulden. Ik had er het hele jaar voor gespaard. Zesentwintig jaar later besprak ik bij RTVNH een boek  van Jan Juffermans Nut & Noodzaak van de mondiale voetafdruk en kwam er achter hoe groot de impact van vliegen op het milieu was. Ik door omstandigheden al een tijdje gestopt met autorijden, dus suste is mezelf met het idee dat ik dan wel twee keer per jaar met het vliegtuig naar het buitenland mocht. Want vanaf het moment dat ik dat boek had gelezen wilde ik me bewust zijn van alles wat mijn voetafdruk bepaalde.

In De Groene van 22 februari staat een mooi artikel over de toekomst van het vliegen. Daarin het verhaal van Peter Kalmus die als klimaatwetenschapper uitrekende wat hij verbruikte van zijn CO2-voetafdruk met het vliegen. Hij schrok zo van de uitkomst dat hij stopte met vliegen. In 1996 stuntte Easyjet door te adverteren met een enkeltje Londen voor 99 gulden. Tussen 1990 en 2010 explodeerde het aantal passagiers van 1 miljard naar 2,6 miljard. En toch bleef de luchtvaartsector buiten schot op de klimaatconferentie in Parijs (the elephant in the room).

De actiegroep Transport & Environment strijdt al jaren voor maatregelen om de luchtvaartemissies terug te dringen. Er is maar een oplossing, vliegen moet veel duurder worden. De politiek en de luchtvaartsector denken dat burgers daar niet aan willen en houden elkaar in gijzeling. Maar ik zag afgelopen week een aantal gestrande reizigers door de staking van piloten die allemaal zeiden dat ze bereid waren meer te betalen voor hun ticket. Politici moeten zich bewust zijn dat we natuurlijk graag willen vliegen en wereldburgers willen zijn. Maar tegelijkertijd weten we ook dat ongelimiteerd vliegen niet meer kan als we de opwarming van de aarde tegen willen houden.

Een lichtpuntje. De EU besloot om het vliegverkeer op te nemen in haar klimaatdoelen.

Ik vroeg de conducteur vanochtend in de trein of hij het artikel van Sander Heijne in de Volkskrant over marktwerking al had gelezen. Dat had hij niet. Moest hij wel doen hoor. Hij zou het doen. Het artikel Samen krijgen we de markt wel klein van Sander Heijne, is zo’n artikel waar je een goed humeur van krijgt. Dit artikel gaat over zijn boek Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u dat 20 februari verschijnt. Het gaat over dertig jaar marktwerking in Nederland, en dan vooral in de publieke sector, waaronder de NS. Ik reis veel met de trein en moet vooral niet denken dat de chaos van tegenwoordig iets te maken heeft met vallende blaadjes, ijs en looddiefstallen. Het komt door de opsplitsing van NS in NS en Prorail (vroeger gingen machinisten zelf met gasbranders wissels ontdooien, maar dat mag niet meer).

Marktwerking in de publieke sector heeft bijna nooit geleidt tot goedkoper en beter, integendeel. En de meeste beleidsmakers weten dat. Marc Chavannes schreef daar al eens over in Niemand regeert uit 2009, ooit door mij besproken bij RTVNH. Onderzoek naar aanleiding van het boek leidde tot de conclusie dat privatisering dingen complexer en bureaucratischer maakt. Maar er veranderde niets. Volgens Sander Heijne komt dat door de lobby van bedrijven die verdienen aan de marktwerking en door ‘ideologische luiheid’. Toch is Heijne hoopvol voor de toekomst omdat politici wel gevoelig blijken voor concrete wensenlijstjes van burgers met een brede achterban. Hij noemt recente voorbeelden acties die geleid hebben tot verandering; de huisartsen en Hugo Borst zijn mooie voorbeelden. Ik zelf noem programma’s als De monitor en Radar.

In navolging van deze activisten roept Heijne ons op om als beroepsgroep die worstelt met de doorgeschoten marktwerking de handen ineen te slaan. Sociale media zijn hierin een mooi instrument om mensen te mobiliseren. Eenmaal samen moet er een inventarisatie komen van de problemen, zodat het beleid met concrete voorstellen en gerichte acties weer de juiste kant opgeduwd kan worden. Het succes van de acties zal steeds afhangen van de redelijkheid van de eisen, dat laten Borst en de huisartsen zien. We zijn veel machtiger dan we denken.